Om diaconaal kerkenwerk te typeren wordt vaak een poging gedaan om diaconaat in enkele kernwoorden samen te vatten. ‘Helper die geen helper heeft” is zo’n typering. Zo’n slogan geeft dynamiek en beweging aan het diaconaat. Er gebeurt iets tussen mensen dat praktisch en concreet is. “Kerk als herberg” is decennia lang ook een kenmerkende omschrijving geweest. De kerk als een gastvrije, open ruimte. Het is een gaan en komen in die gastvrije ruimte. De bezoeker bepaald de agenda, niets staat van tevoren vast.
De laatste decennia zien we het diaconaat vooral gepresenteerd in wat dan genoemd wordt “presentie”. Vooral gebaseerd op de presentie theorie van Andries Baart. Aanwezig zijn op die plaatsen waar de nood aanwezig is. Mensen in hun eigen kracht zetten om een uitweg te vinden. Hierin wordt er vanuit gegaan dat er naast een maatschappelijke ongelijkheid, tegelijkertijd een theologische menselijke gelijkheid daaronder ligt. Dat moet het uitgangspunt zijn in de diaconale presentie. Maar de vraag die zich in toenemende opdringt is of dat nog voldoende is. Of diaconaat door de maatschappelijke ontwikkelingen niet toe is aan een herijking of misschien een terugkeer naar de aloude begrippen; barmhartigheid en gerechtigheid.
De diaconale gesprekken aan de keukentafel zijn in pastoraal gezien, erg belangrijk, maar vanuit het diaconaat gezien mogelijk onvoldoende wanneer de samenleving langzaam aan uit zijn voegen barst. In zijn algemeenheid kun je zeggen dat diaconaat altijd plaats vindt binnen een specifieke maatschappelijke context. Dat bepaald in grote mate de diaconale inzet. Zo heeft de opkomst van de verzorgingsstaat met zijn uitgebreide stelsel van sociale zekerheid en voorzieningen op het terrein van zorg en welzijn het diaconaat sterk beïnvloed. De laatste decennia, onder invloed van het neo liberale denken, veelal vorm gegeven door rechts conservatieve politici, zien we een toenemende verantwoordelijkheid voor het individu, met de afbouw van het sociale stelsel tot een minimumvoorziening.
We zien een aantal belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen die door de corona crisis versneld zich aan ons voordoen. Dat betekent dat ze al eerder in gang waren gezet maar zich nu als een vliegwiel ontwikkelen. Daarnaast zien we ook een aantal nieuwe ontwikkelingen die juist door de huidige corona crisis zijn ontstaan. Denk aan de toenemende armoede, voedselbanken die tegen de klippen op, proberen de toestroom in goede banen te leiden. Het aantal daklozen is de afgelopen tien jaar gestegen van 20.000 naar 40.000. Wees niet verbaasd als deze stijging zich de komende vijf jaar doorzet tot 60.000 daklozen. Tegelijkertijd worden er miljarden uitgegeven om grote bedrijven, zeg KLM, overeind te houden. Dit alles is niet het gevolg van een natuurwet, maar is allemaal het gevolg van politieke keuzes die gemaakt worden. Het is zeer de vraag of het in dit klimaat voldoende is om ons als kerken alleen maar te beperken tot “diaconale presentie aan de keukentafel”. Moet de kerk niet opnieuw zijn stem verheffen, samen met de mensen die het betreft, om te komen tot rechtvaardige verhoudingen in de samenleving? Het afgelopen jaar stond het Malieveld geregeld vol met groepen mensen die hun rechten opeiste. Soms met succes. Daaronder zitten grote groepen die geen mogelijkheid hebben om collectief hun stem te verheffen. Geen maatschappelijke en economische druk kunnen uitoefenen. De vraag is wie hun stem vorm geeft?
Voor het diaconale handelen van de kerken is deze vraag van groot belang. Staan diaconieën geregeld op de stoep bij de overheid om hen te wijzen op hun plichten of vangen ze goedmoedig de steken op die de overheid en rest van de samenleving laat vallen? Hier komen nadrukkelijk de begrippen barmhartigheid en gerechtigheid in beeld. In het diaconale handelen wordt vaak gesproken over “helpen onder protest”. Daar zit die dubbele beweging in; het lenigen van acute nood en het zoeken naar het zo nodig verhelpen van de oorzaak van deze nood. Daar hebben kerken over het algemeen iets ambivalents in. Aan de ene kant inspireren ze tot fundamentele maatschappijkritiek, aan de andere kant bevestigen ze vaak de maatschappelijke orde. Het is na corona tijd de vraag hoe deze maatschappelijke orde zich verder ontwikkeld en welke verantwoordelijkheid de kerken daarin willen dragen. Op weg naar een rechtvaardige samenleving.
Gerhard ter Beek.
Recente reacties