in voorbereiding

nr. 4 / 2024

in voorbereiding

nr. 3 / 2024

in voorbereiding

nr. 2 / 2024

nr. 4 / 2023

nr. 3 / 2023

nr. 2 / 2023

nr. 4 / 2022

nr. 3 / 2022

nr. 2 / 2022

nr. 4 / 2021

nr. 3 / 2021

nr. 2 / 2021

nr. 4 / 2020

nr. 3 / 2020

nr. 2 / 2020

nr. 4 / 2019

nr.3 / 2019

nr.2 / 2019

nr. 4 / 2018

nr.3 / 2018

nr.2 / 2018

Denken vanuit de ommekeer

Friedrich-Wilhelm Marquardt is met zijn leven en zijn werk onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de twintigste eeuw. Bepalende momenten uit die geschiedenis –het socialisme, de Sjoa en de stichting van de staat Israël- spelen een centrale rol in zijn werk. In dit boekje volgen we Marquardt in het verloop van de twintigste eeuw, steeds met sprongen van ongeveer tien jaar. ZO kunnen we de belangrijkste aspecten van zijn theologie en de ontwikkeling daarvan bespreken, verbonden met de geschiedenis en zijn biografie. De theologie is volgens Marquardt door de Sjoa radicaal twijfelachtig geworden. Hoop en transcendentie zij diep aangevochten. Die situatie weet Marquardt alleen het hoofd te bieden in het gaan van een weg en in een praxis en levenswandel als antwoord op Gods roepende stem. Zo ontwikkelt zich zijn eigen theologie van het Woord: niet dogmatisch, maar vragend en zoekend. Het is een theologie die het geloof niet zekerder maakt dan wat het als geloven, vertrouwen, liefhebben en hopen is. Deze manier van theologiseren, alsmede de diepe invloed van de Sjoa, lijkt nog altijd onverminderd interessant en actueel te zijn voor een theologie van de 21e eeuw, en verdient daarom een plek in deze serie boekjes onder auspiciën van de VTM.

Kapitaal als nieuwe religie

De marxistische theoloog Arend Th. van Leeuwen ging als hervormd zendeling naar Indonesië, steunde de onafhankelijkheidsbeweging en kwam in conflict met zijn eigen partij, de PvdA. Zijn proefschrift uit 1947 ging over een middeleeuwse islamitische theoloog: Al Ghazzali als apologeet van de Islam. Zijn afscheidsrede aan de katholieke universiteit in Nijmegen in 1985 was getiteld Over de doodsgrens. “Wij leven in een bezeten tijd. En wij weten het”, zo begint zijn rede, naar een woord van Huizinga. En daartussen strekken zich bijna veertig jaar aan engagement en kritische theologie uit. Hij was directeur van Kerk en Wereld, hield zich bezig met de islam en het marxisme, met secularisatie en Koude Oorlog, met ‘ontwikkeling door revolutie’, maar ook met ‘profetie in een technocratische tijd’. Hij was sinds 1971 hoogleraar aan de katholieke Universiteit van Nijmegen. Zijn magnus opus stamt uit 1984 en was getiteld De nacht van het kapitaal. Hij pleitte voor een economische theologie. Hij noemde zich zelf een ‘structureel atheïst, maar meende dat de joods-christelijke traditie een unieke bron was voor religie- en ideologiekritiek, juist in deze seculiere tijd. Op persoonlijk vlak was hij vroom en bijbels. Van geboorte remonstrants, werd hij hervormd en werkte later aan een katholieke theologische faculteit. Hij stierf in 1993. De zegetocht van de neoliberale beweging na zijn dood heeft zijn economische theologie tijdelijk ‘verduisterd’, maar de bankencrisis sinds 2008 werpt een nieuw licht op Van Leeuwen’s fundamentele kritiek op het kapitaal en op andere ‘wanen’ van de burgerlijke samenleving. Hij zag in het kapitalisme een nieuwe ‘kosmische religie’ verschijnen, maar nu van volstrekt seculier aard.

Naar Messiaans Communisme

Naar Messiaans Communisme gaat over een van de meest markante doopsgezinde theologen van de twintigste eeuw: Frits Kuiper (1898-1974). Hij was een denker en een doener die de ‘verzoening’ van Israël en de volkeren hoog in het vaandel had staan. Daar wijst de titel ook op: die appelleert aan Gods oproep een wereldgemeenschap te vormen in vrijheid door gerechtigheid. Als denker ging het Kuiper in de theologie om de samenhang tussen de ‘gewone’ geschiedenis en de heilsgeschiedenis. Daarvan getuigen zijn ruime belangstelling voor het socialisme, het zionisme en het doperdom. Die vormden hem tot een uitgesproken maatschappijkritische rode theoloog, een bondgenoot van het Joodse volk en criticaster van de kerk en staat, zowel in gesproken woord, geschrifte, alsook in de daad. In het socialisme zag hij een gelijkenis van het koninkrijk van God, in het zionisme een rechtvaardiging voor de stichting van de staat Israël (1948) ‘als toetssteen voor de hele mensheid’, en het doperdom beschouwde hij als een kritische luis in de pels van het instituut Kerk, maar hij meende daarin ook de uitingsvorm van de van Marx uitgaande socialistische beweging te zien. Karl Barth, Franz Rosenzweig en uiteraard de zestiende-eeuwse doperse voorman Menno Simons, erkende hij weliswaar als zijn leermeesters, maar in Lenin ontwaarde hij het formaat messias dat vergelijkbaar was met dat van de Perzische koning Cyrus in het Oude Testament. Als doener gingen Kuipers radicale denkbeelden, zijn bekendheid en betrokkenheid op mens en wereld over religieuze en landsgrenzen heen. Als student werkte hij namens het European Student Relief en de Nansen Missie in Kazan om de hongerenden te voeden en de naakten te kleden. Als predikant werkte hij in de doopsgezinde gemeenten Amersfoort, Krommenie, Alkmaar en Amsterdam. Maar hij was ook een verzetsman, die na de bevrijding van 1945 zijn gemeentewerk een paar jaar stillegde om als vormingsleider voor Vrij Nederland aan de wederopbouw van Nederland te werken, in samenwerking met H.M. van Randwijk. Tenslotte volgde na zijn emiraat nog een paar jaar docentschap in Montevideo, Uruguay, aan het Seminario Evangelico Menonita de Teologia.

De zachtmoedige revolutie

OP 9 november 2001 overleed op vierenzeventigjarige leeftijd de theoloog en ethicus G.H. ter Schegget. Na predikant te zijn geweest in Vreeland, op Curaçao en in Berlijn, was hij vijftien jaar docent filosofie aan de Sociale Academie de Horst. Vanaf 1982 tot aan zijn emeritaat in 1992 was hij namens de Nederlandse Hervormde Kerk hoogleraar theologische ethiek aan de Rijksuniversiteit te Leiden.

In ruim dertig jaar publiceerde Ter Schegget achttien boeken en een groot aantal artikelen, de meeste over ethiek, maar ook een aantal bijbels-theologische studies, waarin bijna altijd de opdracht van christenen en de christelijke gemeente in de maatschappij centraal stond. Ter Schegget was in die zin een “politieke theoloog”. Soms schreef hij expliciet over politieke onderwerpen (zoals in Klassenstrijd en staking en Kernwoorden bij Marx), maar in de meeste gevallen schreef hij theologie met het oog op de politiek.

Wilken Veen (1953) volgde Ter Schegget publicaties al die jaren op de voet. Over een groot aantal van Ter Scheggets boeken hield bij cursussen en leerhuizen. In deze studie probeert hij heel voorzichtig en vooral Ter Schegget zelf met veel citaten aan het woord latend een samenhang te ontdekken, die begrepen kan worden als: de theologie van Ter Schegget.

Om de kracht van het weerwoord

In woord en werk pendelde de hervormde theoloog K.H. Miskotte tussen God en de goden, tussen kerk en wereld, tussen het sublieme en het aardse, tussen religie en cultuur. Met een fijn afgestelde antenne voor de tijdgeest en een alzijdige belangstelling verzamelde hij indrukken vanuit de samenleving en confronteerde die met Schrift en traditie.  In zijn theologische werk streed dogmatiek met bevinding, passie met nuchtere analyse en wisselde  hij pamflettisme af met grote gedachtevluchten. Aan Miskotte hebben we de opleving van de christelijke belangstelling voor het jodendom, de revival van het oude testament, theologische weerwoorden tegen het fascisme, lessen van de secularisatie en een hernieuwd bijbels alfabetisme te danken. Niet al bij voorbaat zeker van zijn zaak, maar met alle aanvechting, gebrokenheid en soms vertwijfeling die in hem was, zocht Miskotte zijn weg in kerk en theologie.

Een dun boekje over een theoloog met een immens oeuvre – dat kan niet anders dan een oppervlakkige kennismaking zijn met en een subjectieve selectie bieden van diens leven en denkbeelden. In deze reeks worden spraakmakende theologen over het voetlicht gebracht die zich in het maatschappelijke debat van hun tijd hebben gemengd en zich politiek hebben geuit op kruispunten in de geschiedenis. Zo’n theoloog was K.H. Miskotte (1894-1976). De reeks – en ook dit boekje – wil deze theologen introduceren bij een geïnteresseerd publiek dat niet of nauwelijks bekend is met hun werk. Daarom is gekozen voor een bescheiden omvang, veel citaten en een biografische opzet.

Een stem uit de kathedraal

Romero was geen gangbare theoloog, geen wetenschapper. Hij ontwikkelde niet een eigen theologie, zeker niet op basis van studie. De periode die hem bekend maakte, die hem tot op vandaag uitermate belangrijk maakt voor het volk van heel Latijns-Amerika en voor de kerkgeschiedenis beslaat de laatste drie jaar van zijn leven. Zijn betekenis was en is, dat hij door de situatie daartoe uitgedaagd een ambtsopvatting praktiseerde die in zijn context uiterst verrassend en moedig was, en die voorbeeldig is voor de hele christelijke kerkgemeenschap.

Staatsgeweld en staatsterreur doortrokken El Salvador. Romero werd een heilzaam middelpunt in die terreur, door zijn meelijdende aanwezigheid én door zijn duidende en aanklagende woord.  Zijn zondagse preken, het treuren om de vele doden, stem geven aan vertwijfeling en hoop, wekelijks de lijst van nieuwe misdaden opsommen, maakten Romero zo belangrijk tijdens zijn drie jaar als aartsbisschop.
Maar juist door zijn praktijk, werd ook zijn woord belangrijk. En dat belang leeft onverminderd voort sinds zijn praktijk plotseling werd beëindigd met de moord op Romero. De betekenis van Romero reikt ver over zijn dood heen, door de teksten die hij naliet. Zonder zijn praktijk verliezen de teksten hun betekenis. Maar ook doordat het volk na zijn dood een praktijk neerzet waarin deze teksten en daden als richtsnoer worden ervaren, blijft Romero een theoloog van gewicht. Daarom komen ook anderen dan Romero aan het woord in dit boekje, en wordt aandacht geschonken aan de actuele reacties op Romero.

Voortgestuwd in de tijd

De plaats waar de theologie van Catharina Halkes zich van het begin af ontwikkeld heeft, is niet een studeerkamer op een universiteit. Zij ontwikkelde deze als ‘leek’ en als vrouw in de praktijk van de leken- en vrouwenbeweging. Pas in 1964, toen zij 45 jaar was, werd het voor katholieke vrouwen mogelijk om theologie te studeren. ZO ontwikkelt zij zich van een onbevangen meisje met weinig zelfvertrouwen tot een stem die een eigen kader schept voor geloof van vrouwen in een patriarchale cultuur.
Als voorzitter van de afdeling Breda van het Katholiek Vrouwen Gilde halverwege de jaren vijftig stelt Halkes alle nieuwe en onderhuidse bewegingen van haar tijd aan de orden. Tegen de achtergrond van de aanloop naar het Tweede Vaticaans Concilie wordt zij zich bewust van de positie van de leek in de kerk. Hierbinnen richt ze haar aandacht geleidelijk aan steeds meer op de man-vrouwverhouding.
Door de tegenvallende resultaten van dit concilie  wordt zij steeds feministischer. AL schrijvend, lezingen houdend en studerend ontwikkelt ze haar ideeën steeds verder.
Dit loopt uit op een leerstoel Feminisme en Christendom aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen.
Ook daar en daarna blijft ze zich voortdurend ontwikkelen in samenhang met de kerken en de maatschappij om zich heen. Zo wordt haar theologie gaandeweg voortgestuwd in de tijd. Steeds blijft zij gericht op de mens en de context waarin zij/hij dan leeft. Daarbij houdt zij het oog gericht op de toekomst.
In dit boekje willen we het wordingsproces van haar theologie begrijpen tegen de maatschappelijke en kerkelijke achtergronden van haar tijd.

Een stap verder dan de kerk

De theologie van Dietrich Bonhoeffer en het bittere lot dat hem getroffen heeft, staan niet los van elkaar Bonhoeffer is niet vanwege zijn theologie vermoord – vanwege zijn theologie krijgt hij in september 1940 een spreekverbod en in maart 1941 een publicatieverbod -, maar vanwege zijn politieke activiteiten. Deze waren voor hem de noodzakelijke consequenties van zijn theologie.
Als wij het hebben over betekenis en invloed van Dietrich Bonhoeffer, doen we dat vanuit zijn leven en werk. Theologie en biografie vormen bij Bonhoeffer een eenheid, zoals die in de geschiedenis van de kerk en theologie slechts zeer zelden wordt aangetroffen. Zijn drie belangrijkste boeken, Nachfolge, Ethik, en Widerstand und Ergebung, moeten in de eerste plaats begrepen worden als reflectie op de situatie, waarin hij zich bevond. En tegelijk moest die theologische reflectie hem weer helpen bij de beslissingen, waarvoor hij en zijn medestanders in de praktijk van hun verzet tegen het nationaal-socialisme kwamen te staan.
Wij willen proberen leven en werk van Dietrich Bonhoeffer in deze samenhang te bespreken en zo te begrijpen waarom hij en zijn werk zo vaak worden aangehaald en geciteerd in de hedendaagse theologische boeken.